شناخت تکمیلی انواع طرح فرش

همان‌طور که در مقاله‌های قبل در سایت قالیچین، به تاریخچه فرش ایرانی اشاره شد، اهمیت قالی ایرانی و انواع طرح فرش در کل جهان به اثبات رسیده است. در این مقاله می‌خواهیم انواع مختلف طرح‌ فرش ایرانی را معرفی کنیم. نقشه‌های قالی‌های ایرانی، 19 گروه اصلی دارند که شامل تعداد زیادی طرح‌های فرعی می‌شوند.

طرح شاه عباسی

این طرح از گل‌های شاه‌عباسی به همراه بندهای ختائی و گاهی تلفیق آن‌ها با اسلیمی‌ها، مدل‌های مختلفی از نقوش را ارائه می‌دهند. در واقع اساس تمام طرح‌های شاه‌عباسی بر مبنای گل‌های شاه‌عباسی در این طرح است.

انواع طرح‌های فرش شاه‌عباسی شامل: لچک ترنج، افشان شاه‌عباسی، شاه‌عباسی، شاه‌عباسی درختی، شاه‌عباسی شیخ صفی، شاه‌عباسی جانوری و…، می‌شوند.

طرح آثار باستانی و ابنیه اسلامی

این طرح از اشکال هندسی، کاشی کاری ها، ساختمان‌ها و موارد تزئینی بناها، الگو گرفته است. این طرح نیز شامل طرح‌های فرعی است. در طول تاریخ، طراحان در آن دخل و تصرفاتی کرده‌اند و طرح‌های فرعی به وجود آورده‌اند. معروف‌ترین آن‌ها شامل:

مقبره شیخ صفی، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد کبود، محرابی کوفی، گنبد قابوس، سردر امام‌زاده محروق، تخت جمشید، مسجد شاه اصفهان، طاق کسری (ایوان مدائن)، طاق‌بستان و زیرخاکی، می‌شوند.

طرح‌ اسلیمی

در طرح اسلیمی از شاخه‌های پیچ‌وخم دار و درهم پیچیده و منحنی شکل استفاده شده است. در انتهای هر یک گل و جوانه وجود دارد به طوری که شبیه درخت به نظر میرسد؛ تشکیل شده است.

طرح‌های اسلیمی انواع مختلفی دارد که معروف‌ترین آن، طرح اسلیمی دهن اژدر است. در این مدل، هر شاخه به دو بخش تقسیم شده که انتهای آن مانند فکین اژدهاست. روی شاخه‌ها جوانه و برگ‌های کوچک قرار گرفته است به این جوانه‌ها اسلیم می‌گویند.

شاید کلمه اسلیم کوچک‌شده اسلام است در واقع می‌دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح استفاده شده است. طرح اسلیم نیز به علت دخل و تصرفات به طرح‌های فرعی تقسیم شده است. این طرح‌ها شامل:

اسلیمی، اسلیمی شکسته، اسلیمی بندی، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی ماری و اسلیمی ترنج دار، می‌شوند.

طرح افشان

در این طرح کلیه نقوش بندها و نگاره‌های آن به یکدیگر پیوسته هستند. طرح افشان مثل این است که طراح به طور پیوسته نقش را کشیده طوری که قلم از کاغذ بر نداشته است. این طرح به شکلی می‌باشد که گل‌ها و برگ‌ها به طور پراکنده سراسر نقشه را در برگرفته و تمام آن‌هادر کل فرش افشانده شده‌اند.

از طرح افشان نیز طرح‌های فرعی زیادی انشعاب گرفته‌اند که شامل: افشان بندی، افشان اسلیمی، افشان گل اناری، افشان ختائی، افشان شکسته، افشان شاخه پیچ، افشان شاه‌عباسی، افشان حیوان دار، افشان دسته‌گل، افشان ترنج دار؛ می‌شوند.

طرح بته‌جقه(بته‌ای)

شاید بتوان گفت طرح بته‌جقه یادآور انواع طرح‌های بکار رفته در پارچه‌ها و ترمه‌های یزد باشد، اما از آن در طرح فرش‌های ایرانی نیز استفاده شده است. این بته‌ها از درخت سرو برگرفته شد است که به صورت خمیده یا سر کج، کشیده می‌شود. بنابر گفته عده‌ای یادآور شعله شمع نیز است.

بته‌جقه در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف به کار می‌رود. معروف‌ترین انواع طرح‌ فرش بته‌ای شامل: بته‌جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته قلمکار اصفهان، بته سرابندی، بته خرقه‌ای، بته کردستانی یا هشت بته، بته لچک ترنج، بته میر شکسته، بته هشت گل، بته افشاری، بته بوته بادامی، بته سنندج و بته بازوبندی؛ می‌شوند.

طرح‌های اقتباسی

به دلیل اینکه این طرح برگرفته از انواع طرح‌های فرش کشورهای همسایه، منطق مرزی ایران و سایر کشورهای دیگر می‌شود، به آن اقتباسی می‌گویند. طرح اقتباسی شامل طرح‌های گوبلنی و قفقازی می‌شود.

طرح‌ بندی یا واگیره ای

این طرح یعنی یک قسمت از طرح کوچک هم از نظر طول و هم از نظر عرض، در تمام نقشه فرش تکرار می‌شود و در کل نقشه به یکدیگر می‌پیوندند از این رو آن را بند بندی یا واگره می‌نامند. نام‌های فرعی این طرح شامل: بندی پیچک، بندی اسلیمی، بندی کتیبه‌ای، بندی شکسته، بندی ورامین یا مینا خانی، بندی مستوفی، بندی ترنج دار، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی قاب قابی، بندی درختی، بندی سروی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی سروی، بندی مجلسی، بندی بختیاری، بندی شاخه گوزن حیوان دار، بندی خوشه‌انگوری، بندی دسته‌گل و بندی خاتم شیرازی؛ می‌شوند.

طرح‌ درختی

در طرح‌های درختی اساس کار طرح درخت و حفظ وجه شباهت آن با طبیعت است. طرح‌های معروف درختی شامل: درختی سبزی‌کار یا آب‌نما، درختی جانوری یا حیوان دار، درختی سروی، درختی ترنج دار و درختی گلدانی؛ می‌شوند.

طرح‌ ترکمن یا بخارا

طرح‌های ترکمن از دیگر انواع طرح‌ فرش ایرانی هستند که از نظر شکستگی خطوط و هندسی در ردیف طرح‌های ایلی و خاص مردم کوچ‌نشین است. این طرح‌ها به صورت ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شوند. نمونه‌های آن شامل: ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی غزال گز (چشم آهو)، ترکمنی چهارقاب، ترکمنی آخال، ترکمنی قاشقی و ترکمنی خورجینی، می‌شوند.

طرح‌ شکارگاهی

اساس طرح‌های شکارگاهی نشان دادن صحنه‌ها شکار و شکارگاه است. طوری که در قسمت‌های مختلف این‌گونه طرح‌ها سوارکار، صیاد؛ با تیر و کمان مشغول شکار آهو و سایر جانوران هستند.

انواع این طرح شامل: شکارگاه ترنج دار، کارگاه درختی، شکارگاه لچک ترنج، شکارگاه قابی و شکارگاه سراسری، می‌شوند.

طرح‌ قابی شکل(خشتی)

طرح‌های قابی شکل که به آن طرح‌های خشتی نیز می‌گویند به صورت کاملاً منظم در کنار هم در متن فرش قرار گرفته اند. در هر کدام از خشت‌ها یا قاب‌ها از گل و برگ و سایر عناصر و نقوش بکار رفته است.

مدل‌های فرعی آن شامل:

قابی قرآنی کرمانی یا ستونی و قابی اسلیمی، می‌شوند.

طرح‌ گل فرنگ

اساس طرح‌های این مدل بر پایه گل‌های طبیعی به‌خصوص گل رز با رنگ‌های روشن مانند آبی، زرد و سرخ است. نمونه‌های طرح‌های گل فرنگ شامل:

گل فرنگ دسته‌گلی، گل فرنگ بیجار، لچک و ترنج گل فرنگ، گل فرنگ گل‌وبلبل، افشان گل فرنگ و …، می‌شوند.

طرح‌ گلدانی

در این طرح از گلدان در شکل و اندازه‌های مختلف استفاده می‌شود. گاه یک گلدان به طور کامل به صورت بزرگ کل زمینه را دربر می‌گیرد و گاه چندین گلدان در سرتاسر زمینه تکرار می‌شود. مدل‌های فرعی این طرح شامل:

گلدانی دوطرفه، گلدانی ختائی، گلدانی سراسر، گلدانی محرابی، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی ظل السلطان (گل‌وبلبل)، گلدانی لچک ترنج، گلدانی تکراری و گلدانی یک‌طرفه؛ می‌شوند.

طرح‌ محرابی

این نقش فرش از محراب نماز الهام گرفته است. همان محرابی که برای انجام نماز در مساجد و مراکز مذهبی قرار دارد و طرح و نقش محرابی نیز طوری است که آن را با تزئیناتی مثل درختچه‌های کوچک، قندیل، گلدان و ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر آن قرار دارد را نشان می‌دهد. انواع مدل‌های فرعی این گروه شامل: محرابی گلدانی، محرابی قندیلی و محرابی درختی؛ می‌شوند.

طرح‌ ماهی در هم

این طرح جز رایج‌ترین و قدیمی‌ترین طرح فرش ایرانی است. به طور کلی می‌توان این فرش را جز فرش‌های واگیره قرار داد. در طرح‌های ماهی درهم یک نقش کوچک که خود شامل حوضی در وسط به شکل لوزی همراه با ماهی در اطراف آن به صورت واگیره در کنار هم قرار دارد که این طرح در طول فرش، تکرار می‌شود.

طرح ماهی در هم در مناطق مختلف ایران با نام‌های دیگری شناسایی می‌شوند که شامل:

ماهی فراهان، ماهی هراتی، ماهی کردستان، ماهی زنبوری و زیره ماهی، می‌شوند.

طرح‌ محرمات

انواع طرح‌های فرش ایرانی محرمات است. در این طرح یک نقشه در راستای فرش و همچنین در عرض آن تکرار می‌شود. فرش‌های محرمات شکل راه‌راه دارند که در هر کدام از راه ها گل و برگ‌ها تکرار می‌شود. امکان دارد هر کدام از راه‌راه ها با مدل کناری خود متفاوت باشد. انواع فرعی این طرح شامل: گل ریز با زمینه یکرنگ، بته با زمینه الوان و قلمدانی سراسری، می‌شوند.

طرح‌ هندسی

این طرح شامل اشکال هندسی همراه بازاویه شکل می‌گیرد. در این طرح اشکال به صورت قوسی شکل و دورانی قرار ندارد. گروه‌های فرعی این طرح شامل:

هندسی ترنج دار، هندسی بندی قابی، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی محرمات، هندسی ختائی، هندسی کف ساده،  هندسی ستاره (موزاییک)، هندسی ختائی، هندسی جوشقانی، هندسی خاتم شیرازی؛ می‌شوند.

طرح‌ ایلی

از دیگر انواع طرح‌های فرش ایرانی، طرح‌های ایلی خلق شده از ذهن قالی‌بافان بومی است که از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین طرح در فرش‌بافی ایرانی به‌حساب می‌آیند. این طرح، از نقشه‌های منظم پیروی نمی‌کند بلکه طبیعت و سطح زندگی آن‌ها در آن نقش می‌بندند، از این رو باعث زیبایی این فرش‌ها شده است. طراحان فرش، آن را به مناطق مختلف ایران انتقال داده‌اند به طوری که از غربی ترین بخش به شرقی ترین منطقه ایران انتقال پیدا کرده است.

نام گروه‌های فرعی این طرح بیشتر مرتبط شده به افرادی که آن را بافته و یا سفارش داده‌اند و اغلب منسوب به مناطقی می‌شوند که در آنجا رواج پیدا کرده است. نام‌های قدیمی و معروف آن شامل: قشقایی بته، افشاری، خاتونی، هیبت لو (مربوط به فارس و آباده)، مزلقان، اردبیل، خمسه، ساوه، تفرش، مهربان، هریس، زنجان و مشکین‌شهر، گوراوان، کردی، بختیاری، گبه (خودرنگ)، یلمه، فردوس، سیستان، سالار خانی، سنگ چوبی، یعقوب خانی، جان بیگی، علی میرزایی، جوین، جانمازی، بلوچستان، موسی‌آباد، قرجه، ویس، سنه و دسته‌گل؛ می‌شوند.

طرح‌ تلفیقی

ترکیب دو یا چند طرح از انواع طرح‌های فرش را طرح‌های تلفیقی گویند. این طرح به مرور زمان با ترکیب دو یا چند طرح ایجاد شده است. نمونه طرح‌های تلفیقی شامل: سلسله‌ای ترنج دار، شاخه پیچ ترنج دار، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی لچک ترنج، تلفیقی دورنما، تلفیقی قاب فابی، تلفیقی سبزه کاری، تلفیقی ترنجی دسته‌گل، تلفیقی ترنج کف ساده، تلفیقی ترنج دار، تلفیقی لچک ترنج کف ساده، تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده و تلفیقی بندی دسته‌گل؛ می‌شوند.

به طور کلی این نقشه‌ها از انواع طرح‌های فرش‌های ایرانی هستند که هم در فرش دستباف و هم در فرش ماشینی کاربرد دارند و در هر دو فرش استفاده می‌شوند. فرشی که از طرح و نقشه‌های ایرانی برای بافت آن استفاده شده است، مانند گنجینه‌ای ست که در دنیا بی‌نظیر است.