تاریخچه رنگرزی در ایران

رنگرزی در ایران

از عوامل مهمی که این هنر باارزش شناخته میشود، استفاده از رنگزاهای طبیعی است. در این مقاله می خواهیم به تاریخچه رنگرزی در ایران بپردازیم.

تعداد زیادی از رنگ‌های تشکیل‌شده در دیگ های رنگ توسط تعداد زیادی از گیاهان به وجود آمده است.

هر ماده رنگزا زیبایی خاص خود را دارد. ماده رنگزای استخراج‌شده از گیاهان، لطیف و حساس است و دست‌یابی به مواد رنگزا در طبیعت کاره مشکلی مشکل نیست.

ازجمله گیاهانی که برای رنگرزی جمع‌آوری میشود مثل گیاهان علفی که پتانسیل خوبی به‌عنوان مواد رنگزا دارند؛ و همچنین مواد ضایعاتی مانند قسمت‌های هرس شده‌ی بوته‌ها و درختان و همچنین پوست پیاز است که می‌توان از آن‌ها به‌عنوان مواد رنگ‌زا استفاده نمود.

می‌توان اظهار نمود که بدون رنگ نمی‌توان نقش فرشی آفریده شود، ازاین‌رو در صنعت قالی‌بافی هنر رنگرزی با استفاده از گیاهان، اهمیتی افزون‌تر دارند.

رنگ‌های طبیعی

رنگرزی طبیعی نسبت به رنگرزی مصنوعی یا شیمیایی دارای سابقه طولانی‌تری است به‌طوری‌که تا قبل از سال 1840 کلیه رنگ‌ها، از مواد طبیعی شامل گیاهان، کانی‌ها و برخی حشرات در صنعت رنگرزی استفاده می‌شد.

نمونه‌های مواد رنگ‌زا شامل: گیاهان قرمز دانه، روناس، نیل، اسپرک، وسمه، چای و قهوه، پوست برخی از میوه‌ها یا رنگ‌های حیوانی مانند حشره قرمز دانه و صدف ارغوان مولد آن‌ها هستند و یا استفاده از خاک رس که از معادن استخراج می‌شود، است.

رنگرزی در دوران باستان

بشر کوشید تا خود را بارنگ‌های موجود در طبیعت زمان خود وفق دهد. کشف استخوان‌های استوانه‌ای شکل که شاید مربوط به هزاران سال قبل از تشکیل تمدن‌ها هم باشد، نشان از کابرد رنگ‌های قرمز و زرد خاک‌های اخرایی در مواد نقاشی تهیه شده آن‌ها بوده است.

علاقه به رنگ در دوره باستان به حدی بوده که مردم خود را زینت می‌دادند؛ آن‌ها مردگان خود را نیز با گل اخرا زینت می‌دادند. خودآرایی بیشتر در مردان رسم بود. این خودآرایی همچنان در برخی مناطق دورافتاده مرسوم است.

بنا بر نظر افرادی که در این زمینه مطالعه دارند، انسان‌های اولیه، با تلفیق برخی خاک‌های رنگی و گیاهان و عصاره میوه‌ها توانستند جامع رنگینی برای فرمانروایان ایجاد کنند و هنر رنگرزی را در دست بشر قرار دهند.

رنگرزی در دوران پیش ازمیلاد

طبق شواهد موجود، رنگرزی حدود 3000 سال پیش از میلاد در چین آغازشده است البته مدارک قطعی در این مورد وجود ندارد اما در هندوستان با استفاده از مدارک معتبر مشخص‌شده 2500 سال قبل از میلاد در مراسمات مذهبی با تزئینات و استفاده از هنر رنگرزی روی ابریشم استفاده می‌کردند. انسان‌های نخستین وسایل و  پوست و دیگر لوازم خود را بارنگ‌های طبیعی رنگ می‌کردند.

بعضی از دانشمندان بر این باورند که بشر، رنگرزی را قبل از ریسندگی و بافندگی انجام می‌داده است. هر جا که نشان از بافندگی و نساجی باشد درواقع نشان از الیاف است و این راه؛ مسیر مستقیمی به سمت رنگرزی دارد.

مصریان باستان نیز از گیاهانی استفاده می‌کردند که حاوی رنگ‌های زرد و قرمز بود درواقع هنر رنگرزی از ایران به مصر انتقال‌یافته است. بعدازآن این هنر از طریق فنیقی‌ها به اروپا راه یافت و آن‌ها از رنگ ارغوانی استفاده می‌کردند. بعد از انتقال هنر رنگرزی به پلین، این هنر وسعت بسیار یافت و با یافتن رنگ‌های مختلف این هنر بیشتر در عرضه جهانی قرار گرفت.

رنگرزی در ایران

هرچند که از نقطه ابتدای رنگرزی در ایران بی‌خبریم اما سربازان هخامنشی کشف‌شده که در موزه لوور قرار دارند نشان از هنر رنگرزی ایرانیان در آن دوره دارد که چگونه ایرانی‌ها با تلفیق رنگ و هنر، کاشی‌های زیبا ایجاد کردند. این نشان از ذوق و سلیقه ایرانیان در استفاده از هنر رنگرزی است.

کاشی‌هایی که در دوره‌های تاریخی مانند دوره صفویه زینت‌بخش آثار بوده نشان از این ذوق است. این ذوق و هنر؛ هر بیننده‌ای را جذب می‌کند که چگونه بیش از سیصد سال همچنان زیبایی خود را حفظ کرده است.

در حرفه لعاب‌کاری راز این هنر از پدر به پسر انتقال می‌یافت در غیر این صورت این راز هیچ‌وقت مشخص نمی‌شد و با مرگ لعاب‌کار این راز به خاموشی سپرده می‌شد.

تاریخچه رنگرزی در ایران

در صنعت قالی‌بافی یکی از اساسی‌ترین موارد هنر رنگرزی است که از زمان‌های گذشته تا به امروز هنر رنگرزی در قالی ایرانی نقشی بسیار اساسی داشته و دارد. صنعت قالی‌بافی مستقل است و علاوه بر رفع نیازهای مصرفی کاربرد هنری و تزئینی نیز دارد.

درواقع پیشکسوتان در صنعت قالی‌بافی که با استفاده از موارد فراوان و ارزان، مواد مرغوب و مصرفی را در صنعت قالی‌بافی ایرانی استفاده کرده‌اند دارای شهرتی بسیار هستند. این خود باعث شده است تا نام قالی ایرانی آوازه جهانی به خود بگیرد.

بافت قالی ایرانی که بافته‌ی هنر بافندگان هستند از خصوصیات منحصربه‌فردی برخوردار است که شبیه هیچ از انواع و فرآورده‌های صنعتی و هنری نیست.

درواقع می‌توان گفت با رشد صنعت فضای رشد هنر قالی‌بافی در ایران فراهم است و همچنان توانسته در مسیر رشد خود ادامه پیدا کند این در حالی است که بسیاری از هنرهای گذشته با تغییر و رشد صنعت کمرنگ‌تر شده‌اند اما هنر فرش‌بافی ایرانی همچنان پابرجا و رو به رشد است.

باوجود روش‌های مختلف و حتی نهفته در صنعت قالی ایرانی علاوه بر ورود موارد شیمیایی به کشور، این امر پیوسته از ساختار و ترکیب هنر و صنعت فرش است.

رنگ‌های مورد استفاده برای رنگرزی در قدیم

در مناطق مختلف از کشور ساخت رنگ‌ها یکسان نیست اما پایه و اساس آن‌ها استفاده از گیاهان بومی است. استفاده از این رنگ‌ها طوری است که درزمان شست و شوی فرش رنگ نمی‌دهد و ثبات رنگی در قالی ایجاد می‌کنند.

با ورود رنگ‌های مصنوع در اواسط قرن نوزدهم میلادی به ایران استفاده از موارد شیمایی در رنگرزی از کیفیت قالی، کمی کاسته شد اما با توجه به‌صرفه اقتصادی، استفاده از مواد مصنوع رونق پیدا کرد.

استفاده از رنگ‌های جوهری در دوره قاجار آغاز شد و بااینکه ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه از استفاده از آن جلوگیری کردند ولی کاربرد رنگرزی در بافت فرش ایرانی از بین نرفت؛ بلکه منتقل شد.

یکی از ویژگی‌های هنر قالی ایرانی شهرت جهانی آن است، و این مدیون انتقال سینه‌به‌سینه آموزه‌های این هنر به بافندگان و رنگرزان و هنرمندان در صنعت قالی‌بافی است.

مواد طبیعی رنگ‌زا در الیاف فرش خود نقش ماندگار و اساسی در پایداری این صنعت به خود گرفته است.

درحال حاضر رنگ‌های طبیعی در بازار جهانی فرش دستباف، خود طرفداران زیادی دارد که این نشانه علاقه به رنگ‌های گیاهی در عرصه جهانی است.