تاریخچه تبریز
شهر تبریز به عنوان یکی از بزرگترین شهرهای ایران در ۶۰۰ کیومتری تهران قرار دارد و مرکز استان آذربایجان می‌باشد. جمعیت این شهر را آذری‌ها تشکیل می‌دهند که بزرگترین اقلیت بومی ایران به شمار می‌آیند و با لهجه ترکی صحبت می‌کنند. تبریز شهری قدیمی و یک مکان تجاری قابل توجه در صنعت فرش است. این شهر اولین مرکز قالی بافی در ایران محسوب می‌شود که هنر فرش بافی آن از زمان صفویه آغاز شده و از شهرت جهانی برخوردار است. دوران اوج هنر قالی بافی تبریز به قرون دوازدهم تا شانزدهم باز می‌گردد.
تبریز علیرغم پیشینه قدیمی خود همواره در تلاش بوده تا از تکنولوژی‌های پیشرفته در صنعت قالی بافی و رنگرزی استفاده نماید. گذر زمان تاثیری بر روی تولید فرش در این شهر نداشته و پیشرفت آن تا بدانجاست که در اوایل سپتامبر سال ۲۰۱۵ میلادی از سوی «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» برگزیده شده است.
فرش تبریز
ساختار فرش تبریز
ریز بافت ترین فرش‌ها متعلق به شهر تبریز هستند. تارهای فرش تبریز اغلب از پنبه و پودهای آن از پشم تشکیل می‌شوند. قالیچه‌های ابریشمی تبریز از بهترین فرش‌های ایران می‌باشند که به صورت‌های گل ابریشم، چله ابریشم و یا تمام ابریشم بافته می‌شوند.
طراحی فرش تبریز
فرش تبریز از طراحی فوق العاده و بافت بسیار دقیقی برخوردار می‌باشد. پرزهای آن بسیار کوتاه و منظم است. این موارد موجب شده تا فرش‌های بافت تبریز مانند فرش‌های ماشینی، منظم و جا افتاده به نظر برسند.
مواد اولیه فرش تبریز
فرشبافان تبریزی در ابتدا از پشم و یا ابریشم در بافت فرش‌هایشان استفاده می‌کردند. پشم مورد استفاده در قالی‌های تبریز عمدتاً از ماکو، منطقه‌ای کوهستانی بین نخجوان و ترکیه، گرفته می‌شود که دارای بهترین انواع پشم می‌باشد. این نوع پشم، زبر است و به همین دلیل فرش‌های بافته شده در تبریز از بافتی نسبتاً خشن برخوردار هستند.
ویژگی‌های فرش تبریز
فرش تبریز دارای ویژگی‌های متعددی است که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود:
۱. فرش‌های تبریز دارای رج شمار بالا و ریز بافت هستند.
۲. از الیاف مرغوبی در بافت آن‌ها استفاده می‌شود.
۳. حاشیه فرش‌های تبریز خارج از معیارهای سنتی و قدیمی است. طرح معروف آن نیز سماوری نام دارد به این صورت که دو طرح اسلیمی در کنار هم یک طرح سماور را ایجاد می‌کنند.
۴. فرش تبریز در اندازه‌های مختلفی بافته می‌شود. فرش‌های تبریزی در ابعاد کوچک یا متوسط و قالی‌های ابریشمی در ابعاد بزرگ بافته می‌شوند.
۵. از طرحهای متنوعی برخوردار است. در تقسیم بندی انجام شده از سوی شرکت سهامی فرش ایران ۱۹ طرح و نقش برای فرش‌های ایرانی ارائه شده است که فرش تبریز با دارا بودن اکثر این طرح‌ها از متنوع‌ترین انواع فرش‌های ایرانی محسوب می‌شود.
۶. تنوع رنگی بسیار بالایی در آن مشاهده می‌شود. رنگ‌هایی که در فرش‌های تبریز به کار می‌روند، اغلب تند و خام هستند که عمدتاً عبارتند از کرم، قرمز و آبی تیره. صنعت فرش بافی این شهر همچنین مواد رنگی غربی را نیز در رنگ بندی فرش‌های خود وارد کرده است.
۷. هر تخته از فرش تبریز با گره ترکی بافته می‌شود.
۸. فرش تبریز دو پوده است و معمولاً پرز آن کوتاه‌تر و نازکتر و سبک‌تر از اغلب بافته‌های غیر عشایری ایران می- باشد.
طرح فرش تبریز
تبریز دارای متنوع‌ترین طرح‌هاست. مساجد، کاخ‌های باستانی، صحنه‌های نبرد و ویرانه‌ها، اغلب در فرش‌ها دیده می‌شوند و گاهی اشعار چهار شاعربزرگ ” سعدی، حافظ، عمر خیام و فردوسی” در حاشیه آن‌ها نقش می‌بندند. تصاویری از بازهای شکاری و شیرپلنگها طرحهای دیگر قابل مشاهده در فرش‌های تبریز می‌باشند. البته طرحهای گوناگون این فرش به این موارد محدود نمی‌شود و در ادامه توضیحاتی در مورد انواعی از آن‌ها ارائه می‌شود:
• طرح لچک ترنج
یکی از رایج‌ترین الگوهای فرش تبریز، لچک ترنج است. این طرح معروف و زیبا از مکتب شاه عباسی تا به امروز در صنعت قالی بافی مناطق مختلف ایران کاربرد داشته است. واژه‌های ترنج و لچک به ترتیب به معنای “بالنگ” و “گوشه” هستند. ترنج که در وسط فرش قرار می‌گیرد، نماد ماه است و در اشکال دایره، بیضی و نواری طراحی می‌شود و با استفاده از نقوش و رنگ بندی‌های خاص در فضایی مشخص قرار می‌گیرد. لچک‌ها همان برگ‌های دندانه داری هستند که در حاشیه ترنج قرار می‌گیرند و نماد ماهی‌هایی هستند که در نیمه شب به سطح آب می‌آیند تا پیرامون انعکاس ماه در آب گردهم آیند و آن را تحسین کنند. ریشه این طرح به قرن نهم و دهم باز می‌گردد. اغلب الگوهای موجود برای فرش تبریز از آثار شاعران نامی گرفته شده است.
• طرح هریس
اسم این فرش‌ها از شهر هریس در شمال شرقی تبریز گرفته شده که منطقه‌ای کوهستانی است. تأثیر بافت جغرافیایی این شهر بر روی بافندگان این فرش، موجب وجود خطوط هندسی و شکسته و الگوهای منحنی – خطی در طراحی آن شده است. در گذشته، فرش‌ها بر اساس ذهن و بدون طرح خاصی بافته می‌شدند. این موضوع چندان تعجب آور نیست؛ چرا که فرشبافان هریس از زمان گذشته تاکنون با این طرح آشنایی کامل داشته‌اند و مطابق با نسل‌های پیشین به بافتن این فرش‌ها می‌پردازند. رنگ‌های تلخ و تیره‌ای همانند سورمه‌ای تیره، سبز تیره، مسی، قهوه‌ای سیر، بنفش، آبی، قرمز روناسی، زرد و…. در این نوع فرش مشاهده می‌شوند. در تصاویر این فرش، طرح‌هایی از گیاهان منطقه نقش می‌بندد. نقشه‌های قالی هریس به نام‌های گوران، مهربان و مهام نیز مشهور است.
• طرح چهارفصل
طرح مشهور چهار فصل در قرن نوزدهم در آذربایجان بافته شده است. این فرش از پشم خالص، نخ‌هایی که با رنگ طبیعی رنگ آمیزی شده‌اند و گره‌های ابریشمی بافته شده است.
هریک از گوشه‌های این فرش به ترسیم یکی از چهار فصل سال و شیوه زندگی کشاورزان اختصاص دارد. در مرکز فرش نیز تصویری از یک شاعر معروف، احتمالاً عمر خیام، وجود دارد. هریک از چهار فصل موجود در زمینه فرش، از لحاظ اجزای سازنده و ترکیب آن‌ها کاملاً مستقل هستند.
فصل پاییز:
درو کردن، کشاورزی و کشت و کار را نشان می‌دهد.
فصل زمستان:
تصاویری از دهقانان را در حال پارو کردن برف از پشت بام و نیز حیوان‌های باربری را نشان می‌دهد که دهقانان آن‌ها را به سمت دهکده تازیانه می‌زنند، در پیش زمینه هم کارگری مشاهده می‌شود که با در دست داشتن یک بیل به دیگران پیشنهاد کار می‌دهد، این در حالی است که پس زمینه، شاهکار هنر معماری آذربایجان در قرن نوزدهم یعنی مسجد کبود تبریز را به تصویر می‌کشد.
فصل بهار با رنگ‌های روشن و زنده بافته شده است:
درخت‌های پرشکوفه، یک چوپان با گله گوسفند، دختری که به آوای موسیقی گوش می‌دهد و پیرمردی که با در دست داشتن پیپ تنباکویش در حال صحبت با یک کشاورز می‌باشد.
فصل تابستان:
شامل صحنه‌هایی می‌باشد از فرایند درو و زنانی که دسته‌های گندم را از سر زمین جمع می‌کنند. کاربرد ته رنگ‌های طلایی و قرمز به عنوان رنگ‌های غالب، موجب یکدستی و نواختی موزون در فرش می‌شود.